Opinia psychologa dotycząca projektowania zmian w zakresie obniżenia wieku odpowiedzialności karnej za niektóre przestępstwa (druk senacki nr 762) 

Z niepokojem zapoznaliśmy się z treścią projektu ustawy o zmianie ustawy – Kodeks karny oraz niektórych innych ustaw (druk senacki nr 762), szczególnie w zakresie propozycji zmiany dolnej granicy odpowiedzialności karnej w przypadku popełnienia niektórych przestępstw na ukończenie 14 roku życia. W zakresie prawnej oceny proponowanych zmian podzielamy opinię ekspertów Krakowskiego Instytutu Prawa Karnego. Ze swej strony jako organizacja z ponad 30 letnim doświadczeniem w pracy z dziećmi uzupełniamy zebraną wiedzę, wynikającą z szeregu przedstawionych opinii prawnych o perspektywę psychologiczną. Apelujemy do Marszałka Senatu RP, Komisji Praw Człowieka, Praworządności i Petycji Senatu RP i Komisji Ustawodawczej Senatu RP o odrzucenie projektu i załączamy ekspertyzę odnoszącą się do niezasadności proponowanej zmiany w perspektywie psychologii rozwojowej dziecka 14 letniego i związanej z tym praktycznie zerowej szansy na resocjalizację w przypadku osadzenia w zakładzie karnym. 

Propozycje są niezgodne z prawami współczesnej psychologii i resocjalizacji oraz cofają system prawno-społeczny o kilka dekad. Przestępczość nieletnich jest zjawiskiem społecznym, którego uwarunkowania należy zrozumieć, żeby na nie właściwie reagować i jemu przeciwdziałać. Dotyczy to zarówno wymiaru społecznego, jak również odnosi się do konkretnych przypadków. Dotychczas założeniem w polskim wymiarze sprawiedliwości było – nowoczesne i zgodne z prawami psychologii - wyłączenie przestępczość nieletnich z przestępczości osób dorosłych i koncentrowanie się na stosowaniu wobec nich właściwych środków wychowawczych i poprawczo-resocjalizacyjnych. A więc dążenie do korygowania nieprawidłowości w procesie rozwoju osobowości, uwarunkowanych cechami biopsychicznymi nieletniego i jego osobistymi doświadczeniami oraz czynnikami społecznymi związanymi z funkcjonowaniem rodziny, wpływem innych osób znaczących, w atmosferze zachwianych norm, wartości i zasad społecznych, narastającego wpływu świata wirtualnego.  Doświadczenia diagnostyczne i kliniczne  wskazują, że nieletni popełniający czyny przestępcze sami doświadczali różnych rodzajów krzywdzenia, często od wczesnego dzieciństwa wychowując się w warunkach pozabezpieczanych, pozbawionych właściwych wzorców zachowania. Nieletni sprawcy przestępstw są zatem równocześnie pokrzywdzonymi przez dorosłe osoby i niewydolny system opieki/profilaktyki. Oczywistym błędem jest przenoszenie doświadczeń i procedur w pracy z dorosłym sprawcami na nieletnich.  

Obniżenie wieku odpowiedzialności karnej 

Wiek 14 lat przypada na środek okresu dojrzewania. Uwarunkowany jest dynamiką procesów biologicznych (budowa, układ hormonalny, nerwowy w fazie mielinizacji) wpływających na funkcjonowanie emocjonalne, warunkujące z kolei rozwój poznawczy i społeczny. Typowe dla tego okresu są następujące cechy:  

• problemy emocjonalne wynikające z dojrzewania biologicznego widoczne  we wzmożonej labilności emocjonalnej oraz sile emocji, drażliwości, trudności w kontrolowaniu emocji i reakcji, przeżywaniu stanów napięcia emocjonalnego;

• chwiejność nastroju;

• chwiejność samooceny i jej zależności od uwarunkowań zewnętrznych, przeczulenie na punkcie własnej osoby, niepewność siebie;

• obniżona tolerancja na negatywne oceny, tendencji do przeżywania poczucia winy, bezradności, stanów depresyjnych, lęków;

• silnie zaznaczona potrzeba manifestowania autonomii i niezależności, przy ambiwalencji wobec świata, otoczenia oraz samego siebie;

• wyraźne  dystansowanie się od osób dorosłych, nieufność wobec nich, skłonność do pozostawania w opozycji wobec dorosłych i zastanych, znanych im  zasad, norm społecznych,  przy dążeniu do identyfikacji z rówieśnikami, wysokiej korelacji między aprobatą rówieśników a samooceną;

• podatność na wpływy innych osób, obniżony krytycyzm wobec nich;

• niezinternalizowanych system norm i wartości, zasad etyczno-moralnych;

• koncentracja na bieżących problemach, brak dalszej perspektywy.

Zatem osoby w tej grupie wiekowej, nawet rozwijające się prawidłowo i harmonijnie mają problemy relacyjne, z trudnością radzą sobie z codziennym funkcjonowaniem i dekompensują się w warunkach stresu. Jeżeli na powyższe cechy nakłada się doświadczenie przemocy lub obserwowanie jej w najbliższym otoczeniu oraz brak pozytywnych wzorców zachowania i brak wsparcia ze strony osoby dorosłej, to trudno jest prognozować prawidłowy rozwój osobowości nieletniego.    

Poziom rozwoju psychicznego 14-latka nie jest wystarczający, aby mógł on rozpoznawać znaczenie swojego czynu i pokierować swoim postępowaniem, a więc ocenić szkodliwość czynu przestępczego w kontekście społecznie uznawanych wartości. Równocześnie nieletni w wieku 14 lat mają szansę na skorygowanie nieprawidłowo rozwijającej się dopiero osobowości w dogodnych warunkach, przy wsparciu wyspecjalizowanych psychologów i pedagogów. Takich warunków nie jest w stanie zabezpieczyć ZK i otoczenie dorosłych skazanych.  

Zaostrzenie kar - podniesienie długości kary pozbawienia wolności 

Psychologia i resocjalizacja jasno dowodzą, że surowość/długość kary pozbawienia wolności nie jest środkiem sprzyjającym resocjalizacji. Przeciwnie, zbyt długie przebywanie w izolacji utrudnia odnalezienie się w środowisku poza zakładem.  

Specyfika wieku rozwojowego 14-latka  uniemożliwia mu zobaczenie odległej perspektywy, w konsekwencji całkowicie  odbiera  motywację do jakichkolwiek zmian, wyklucza kontakt z prawidłowymi normami zachowania i pozytywne doświadczenia pozwalające na budowanie poczucia własnej wartości oraz zaufania do innych osób. W wypadku nieletnich szczególnie znaczące dla przeciwdziałania powrotowi do przestępczości mają wykrywalność przestępstw i szybkie, sprawne prowadzenie postępowania z jego udziałem. Ogranicza to poczucie bezkarności, pozwala na doświadczenie poczucia winy przy internalizacji norm społecznych, daje szansę na motywację do zmian. 

Perspektywa wieloletniej kary pozbawienia wolności (30 lat) jest niemożliwa do rozpoznania przez nieletniego w wieku 14 lat, który nie pojmuje jak osoba dorosła upływu czasu i nie jest w stanie identyfikować  znacznie oddalonej w czasie rzeczywistości. Zakład karny dla osób dorosłych nie jest pożądanym i właściwym miejscem, w którym kształtować się może u nieletniego osobowość prawidłowa, dobrze zintegrowana, właściwie pełniąca swoje adaptacyjne funkcje. Izolacja od tak młodego wieku na tak długi okres z dużym prawdopodobieństwem całkowicie wyklucza powrót do funkcjonowania w środowisku wolnościowym. 

Ekspertyzę przygotowała Alicja Budzyńska, która ukończyła Wydział Psychologii Uniwersytetu Warszawskiego i Studia Podyplomowe Problemów Rodziny w Instytucie Profilaktyki  Społecznej i Resocjalizacji UW; ma stopień specjalizacji zawodowej w zakresie psychologii sądowej, rekomendacje Polskiego Towarzystwa Psychologicznego dla biegłych sądowych w obszarze opiniowania w sprawach rodzinnych, rozwodowych i nieletnich oraz opiniowania świadków w postępowaniu karnym, certyfikat specjalisty w zakresie pomocy ofiarom przemocy w rodzinie Niebieska Linia. Posiada doświadczenie w  opiniowaniu sądowo-psychologicznym w sprawach karnych i cywilnych, prowadzi od kilkunastu lat klub Biegłego Psychologa, szkolenia dla  psychologów w ramach studium opiniowania sądowo-psychologicznego oraz zajęć realizowanych w Akademii Pedagogiki Specjalnej, na Wydziale Psychologii UW; prowadzi szkolenia dla prokuratorów i sędziów karnych oraz sędziów  rodzinnych, o tematyce związanej z udziałem dziecka w procedurach prawnych; jest autorką publikacji związanych z powyższą problematyką (m.in..: „Jak przesłuchiwać dziecko. Poradnik dla Profesjonalistów”, „Przesłuchanie małoletniego świadka w postępowaniu karnym”, „Przygotowanie małoletnich świadków do udziału w postępowaniu karnym – scenariusz zajęć dla profesjonalistów”, „Dziecko uczestniczące w postępowaniu karnym”, „Rozpoznawanie krzywdzenia dziecka- scenariusz zajęć”, „Wysłuchanie małoletnich świadków – perspektywa psychologiczna”).  Od kilkunastu lat pracuje diagnostycznie i terapeutycznie z dziećmi po doświadczeniu krzywdzenia i z ich rodzinami, wydaje opinie psychologiczne dla potrzeb orzecznictwa sądowego.